حمام بزرگ که در گویش لری به آن « حموم گپ » (Hamome Gap) گفته میشود یکی از پنج یا شش گرمابه ی عمومی شهر خرم آباد میباشد که در طول چند قرن اخیر، مورد استفاده ی مردمان این دیار قرار گرفته است.
این احتمال وجود دارد که حمام گپ در نیمه ی اول قرن دوازدهم هجری و به دستور علیمردان خان والی (متوفی به سال ۱۱۵۱ قمری) ساخته یا بازسازی شده باشد. این گرمابه یک بار در اوایل عصر قاجاریه توسط یکی از سرکردگان لرستان به نام حسین خان ساکی مرمت شد و به همین دلیل قریب به یک قرن با نام حمام «حسین خان» شناخته میشد.
ورودی ها
چنان که گفته شد، حمام بزرگ در مرکز بازار کهنه ی خرم آباد و در ابتدای راسته مسگران (خیابان حافظ فعلی) قرار دارد و در اصلی آن به این راسته باز می شود. ورودی دیگر این حمام در گذشته به صحن مسجد بازار (توتونچی) باز میشد که بعدها از آن مجزا شد و اینک به راسته ی سراجان (خیابان فردوسی فعلی) ختم می شود. همین ورودی در گذشته از طریق کوچه ای کم عرض، به محله ی امامزاده زید بن علی(ع) منتهی می شد تا بانوانی که قصد استحمام دارند، مجبور نباشند که از معابر میان بازار رفت و آمد کنند.
حمام بزرگ در حدود ۸۳۰ متر مربع، مساحت اعیانی دارد. در ورودی غربی این بنا که مستقیما در راسته ی مسگران باز میشد به سبب تعریض معبر، تغییر شکل یافته اما در شرقی آن، به شکل اولیه ی خود، باقی مانده عرض این در، حدود یک متر و بلندای آن ۱۸۰ سانتی متر است. تنگی ورودی گرمابه، به خاطر جلوگیری از خروج سریع هوای گرم درونی و تبادل آن با هوای سرد بیرونی بوده است.
سربینه
پس از ورودی هشتی کوچکی به قطر دو و نیم و ارتفاع سه متر وجود دارد که مستقیماً به فضای سربینه متصل می شود .این هشتی را پیشخوان نیز می گفتند. «سربینه» بزرگترین فضای حمام است و ۱۴۶ متر مربع وسعت دارد. این ،مکان فضای عمومی گرمابه محسوب میشده و محلی برای رختکن اصلاح موی سر و ریش استراحت ،صرف غذا و … بوده است .سربینه حمام ،بزرگ گنبدی مرکزی به ارتفاع شش و نیم متر دارد که بر چهار ستون سنگی سوار شده است. قطر هر کدام از این ستون ها در قطور ترین قسمت ، 40 و ارتفاع آن ها با احتساب سر ستون ، 210 سانتی متر است .برای ثابت ماندن سر ستون به روی ستون ها ، در آن ها را سوراخ و با سرب گداخته ، پر کرده اند.بین این چهار ستون را ،چهار طاقِ شاه تویزه ای زده اند تا بار گنبد به وسیله آنها ، به طاق های کناری و نهایتاً به دیوار های مجاور انتقال یابد.
دور تا دور سربینه را سکویی تشکیل داده که از کف آن ، نیم متر بلند تر است . در زیرِ گبند ، فضای مستطیل شکلی به ابعاد 5*6 متر قرار گرفته که حوضی سنگی ، زینت بخش وسط آن است.اطراف این فضا ، طاقچه های کوچکی تعبیه شده که محل گذاشتن کفش ها و سایر البسه بوده است.این قسمت را «کفش کنِ» حمام می گفتند . در ضلع شرقی سربینه ، حجره ای کوچک پَستومانند برای ستردن موهای زائد تعبیه شده که به «نوره کش خانه» موسوم بوده است.
دو حجره ی بزرگ دیگر نیز در دو سمت سربینه وجود دارد که هر کدام ، 3*5 متر می باشد.
میان در
فضای سربینه، توسط هشتی کوچکی که در ضلع شمالی آن قرار دارد، به حمام گرم و یا به اصطلاح «گرمخانه» متصل می گردد.این هشتی را اصطلاحاً «میان در» می گفته اند. قرار گرفتن میان در در بین سر بینه و گرمخانه ، علاوه بر جلوگیری از هدر رفتن گرما ، باعث می شده که بدن به مرور به فضای گرم و مرطوب داخل گرمخانه عادت کند.یکی از اضلاع میان در ، به دالاتی باز میشود که به آبریزگاه حمام منتهی می گردد.
بام گپ
راه دسترسی به بام حمام بزرگ، از طریق پلکانی حاصل میشود که در کنار چاه حمام قرار دارد. برای هموار و هم سطح شدن بام حمام و استفاده از فضای آن برای برخی امور از جمله خشک کردن البسه و ذخیره سازی سوخت، طاق های کوچکی بر روی طاق های اصلی زده اند که اصطلاحاً به آن ها «کانه» می گویند. پس از این کار، روی بام را آجر فرش کرده اند تا از نفوذ رطوبت در سقف، جلوگیری به عمل می آید. در گذشته پلکان دیگری نیز در کنار ورودی غربی حمام وجود داشته که اکنون مسدود است.
گرمخانه
معماری گرمخانه، تقریباً شبیه به سربینه است و گنبد مرکزی آن نیز، بر چهار ستون سنگی استوار میباشد. مساحت گرمخانه با احتساب خزانه و حجره های اطراف به ۱۸۵ متر مربع میرسد. در ابتدای گرمخانه، حوضچه ی سنگی کوچکی به ابعاد ۱۵۰×۸۰ سانتی متر وجود دارد که برای آب کشیدن کف پاها پس از استحمام است. در قسمت دیگری از گرمخانه، سجاده و مهری از سنگ تعبیه شده که در نوع خود جالب می باشد. ازاره ی گرمخانه نیز همانند ازاره ی سربینه، به ارتفاع یک متر کاشی کاری شده است. در گرمخانه علاوه بر استحمام، مراسم دیگری از جمله زایمان، حنابندان، حجامت، تراش عباس (که در روز هفتم محرم انجام میشده) حمام عروس و… صورت می گرفته است.
سیستم گرمایشی
به نظر میرسد که حمام بزرگ در ابتدا دارای سه خزانه ی آب سرد، ولرم و گرم بوده و بعدها به شکل تک خزانه ای درآمده است. پشت خزانه حمام، تون (در گویش لری «تین») یا گلخن قرار دارد. سطح تون دو متر پایین تر از خزانه (در گویش لری «خَزینه» است) تا حرارت حاصل از احتراق را به زیر خزانه هدایت کرده و آب آن را گرم نماید. دود و گرمای اضافی تون، از طریق دالانهای طولانی و تنگی به عرض ۶۰ و ارتفاع ۱۰۰ سانتی متر، به زیر گرمخانه هدایت می شده تا کف آن را مانند رادیاتور، گرم نگه دارد شخصی را که موظف به کار کردن در تون حمام بوده، تون تاب (در گویش لری تین سوز») می گفته اند. برای سوخت حمام معمولاً از هیزم کاه و یا فضولات چهارپایان استفاده می شده است.
سیستم آب رسانی
آب گرمابه از طریق چاهی کم عمق به قطر دهانه ی دو متر تأمین می شود. این چاه از طریق کانال زیرزمینی طویلی، به چشمه ی موسوم به «گرداب بزرگ» منتهی میگردد که در چند صد متری شمال حمام قرار دارد. از آنجا که برای دسترسی به آب گرداب بزرگ، ساختمان این حمام پایین تر از سطح معابر اطراف ساخته شده، در بین عوام به حمام «چاله» (Chala) نیز شهرت دارد. قرار گرفتن حمام در این عمق، علاوه بر فراهم آوردن امکان دسترسی به آب چشمه ی گرداب، موجب گرم ماندن حمام در فصول سرد سال نیز می شده و همچنین به ماندگاری و استحکام بنا نیز کمک می کرده است. پایین رفتن سطح حمام با تعبیه ی پله هایی در فواصل بین هشتی ورودی، سربینه، میان در و گرمخانه، به تدریج ایجاد شده تا موجب زحمت و آزار مشتریان نشود. آب حمام توسط چرخی بزرگ و با دلو چرمی از چاه کشیده می شده است. از آنجا که این چرخ توسط یک گاو به چرخش در می آمده، از آن با عنوان «گاوچرخ» یاد می کنند. برای مسیر حرکت گاو، دالانی نسبتا طویل (اندکی بیشتر از عمق چاه) ساخته اند که مکان نگهداری آن نیز بوده است. در کنار این دالان، انباری دو اشکوبه ای برای ذخیره ی سوخت وجود دارد.
تغییر کاربری
این اثر ارزشمند، در دهه ی هشتاد خورشیدی توسط میراث فرهنگی از ملکیت شخصی خارج شد و جهت مرمت، در اختیار آن سازمان درآمد حمام بزرگ در تاریخ ۱۷ خردادماه سال ۱۳۷۸ خورشیدی و با شماره ی ثبت ۲۳۵۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.